گزارشی دربارۀ مسائل حوزۀ علمیه قم
محضر مقدس حضرت آیه الله العظمی میلانی – منع الله المسلمین بطول بقائه –
مشهد مقدس مورخ 2/1343
السلام علیکم و اسعد الله ایامکم
مدت 37 روز است که با سلام تودیع، از محضر مبارک مرخص شدیم و نظر به این که می خواستم در اولین نامه، محصلی از اوضاع این سامان و نتیجۀ تلاش هایی که برای رفع اختلافات فعلی به عرض رسانیده باشم، نتواسته ام مصدع گردیده، عرض اخلاص بنمایم.
امیدوارم پیوسته وجود مقدس عالی مغمور تأییدات ظاهره و باطنۀ خداوندی – عز اسمه – و توجهات خاصۀ صاحب این عصر بوده، ملالی و کلامی در کار نباشد.
مربوط به پاره ای از مطالب که در آخرین ملاقات مذاکره شده بود:
1.راجع به حجه الاسلام آقای حاج عزالدین زنجانی و انتقال به تهران، با حضرت جزائری صحبت شد، از قرار معلوم فعلاً زمینۀ تمام مساعدی که یکی از متممات آن مسجدی که مناسب حال ایشان باشد، وجود ندارد و در هر صورت باید مدتی همین طور در تهران به سر برند تا تدریجاً از شرایط مساعدی که پیش می آید، برای پیشرفت کارشان استفاده شود.
2.در موضوع قاضی و این که به عنوان زیارت مشرف شده، در مشهد مدتی توقف کند، فردای روزی که به تهران وارد شد، در بیمارستان «مهر» به ملاقات معظم له رفته و به مناسبتی همان مطلب را با خودش در میان گذاشتم، معلوم شد بر خلاف آنچه ما در مشهد تصور می کردیم، ایشان در بیمارستان نیز تحت توقیف است و اجازۀ خروج ندارد و تاکنون هم که بیستم شهر ج 2 می باشد، در بیمارستان و تحت توقیف می باشد.
3.در خصوص اختلافات مربوط به دار التبلیغ باید عرض کرد که این مسئله یکی از مسائل بغرنج این حوزه قرار گرفته و تا کنون راه حلی برایش پیدا نشده است. و کسان زیادی به منظور جمع کلمه با آقایان وارد مذاکره شده اند، با شکست مواجه گشته اند و اغلب واردین صورتاً هم اگر نباشد، معناً با آقای شریعتمداری موافقند و حجت های آقای خمینی را قانع کننده نمی دانند. هفتۀ گذشته آقای انگجی قم مشرف شده، با هر دو آقا ملاقات کرده که در بعضی از آن ها بنده نیز شرکت داشتم، به جایی نرسید و ناچار تاکنون به عرض عالی رسانیده اند.
این مدت که بنده مراجعت کرده ام، جز یک مباحثه به هیچ کاری نرسیده ام. به طور مداوم منزل ما تردد است و چند مرتبه تاکنون با آقایان ملاقات و مذاکره کرده ام. نتیجه نبخشید.
طرح های اصلاحی که به آقایان پیشنهاد شده، مورد موافقت قرار نگرفته.
آقایان شریعتمداری با هر گونه طرح اصلاحی موافق است، به شرط شیء (وجود دارالتبلیغ) و آقای خمینی به شرط لا(عدم دار التبلیغ) دو طرح نیز بنده پیشنهاد  کرده بودم که از ناحیۀ آقای خمینی رد شد.
اخیراً یکی از طرح های بنده را با تغییراتی آقای خمینی پذیرفته و به بنده ابلاغ کرده بود. همین امشب 22 ج 2 با آقای شریعتمداری ملاقات و مذاکره کردم. اول رد کردند و پس از کشمکش زیاد، بنا گذاشته شد که فکر کنند. طرح مزبور که در دو ماده تنظیم شده بود و کمی تغییر داده شده. محصلش این بود که آقایان معا دست به اصلاح کلی حوزه بزنند و طبعاً دارالتبلیغ نیز در حوزه ادغام شود و در زمینۀ این منظور:
اولاً : دفتری مشتمل بر احصای محصلین و نام و نشان و شخصیات آنان تنظیم شود.
و ثانیاً : محصلین به فقها و مبلغین و غیر ایشان، تقسیم و طبقه بندی و برای هر طبقه برنامۀ تحصیلی خاص و امتحان مناسب بوده باشد.
و ثالثاً : برای هر رشته استادان آزاد معین و کسی مجبور به تعلم از استاد معینی نباشد.
و رابعاً :آقای شریعتمداری حق دارد که از هر طبقه بخواهند، عده ای در مدرسۀ خود جای دهد، به شرط این که این مدرسه تشکیلات خاصی مغایر تشکیلات عمومی حوزه نداشته باشد.
و خامساً: آقای شریعتمداری ام مدرسۀ خود را «دارالتبلیغ» نگذارد، بلکه اسم دیگری  که مفهم این معنا نباشد، انتخاب کند. این بود خلاصۀ طرح بنده.
فکر می کنم بالاخره بین آقایان التیام داده می شود. کثرت مراجعه و اصرار که البته اکثر آن متوجه آقای خمینی است، تأثیر خود را کرد، ولی در سیر اصلاحات باز شاخشان به هم بند خواهد شد  و لم مطلب این است که عده ای از هواخواهان هر یک از آقایان، می خواهند مرجع خود را رئیس منحصر به فرد قرار دهند و در این راه، از هیچ گونه تحریک و دسیسه و ایجاد اختلاف، فرو گذاری نمی کنند!
فعلاً زمینه همین است و سرکار می توانید در خصوص تشریف فرمایی موقتتان، در مطالب فوق تأملی فرموده، تصمیم مقتضی بگیرید. فقط آنچه تذکرش را لازم می دانم، این است که در صورت تصمیم مثبت، اگر خواستید تشریف بیاورید، دو نکته را مورد توجه قرار دهید:
اول: این که خروج از مشهد به طور سری انجام داده، طول راه از مشهد تا قم را متنکراً طی فرمایید و با ماشین نه طیاره – تا می توانید –
و ثالثاً : چند روز پیش از حرکت به بنده یا به سایر علاقمندان اطلاع بدهید که منزل خودتان وارد شوید نه به منزل یکی از آقایان؛ البته منزل این بنده نیز منزل خودتان است.
در خاتمه، وعده ای را – یا کالو عد – که راجع به آقای ربانی شیرازی به بنده فرموده بودید، تذکر می دهم. بنا بود هر ماه چیزی به آقای نام برده برسانید، اگر به طور نا مرتب هم باشد، خیال می کنم بی اثر نباشد.
خدمت آقازادۀ خودم آقای حاج سید محمد علی – سلمه الله و ایده و سدد- سلام مشتاقانه دارم.
و السلام علیکم و رحه الله و برکاته
محمدحسین طباطبائی
طباطبائی، سید محمدحسین، سیر و سلوک سبز اشعار، نامه ها، تقریظ ها، اجازات و ... . به کوشش سید هادی خسرو شاهی، تهران، بوستان کتاب، 1396، ص. 117-120